Nazwa Ostrowi wiąże się z zamierzchłymi początkami miasta, wywodzi się zaś od „ostrowy” – świerkowego lub sosnowego wierzchołka z przyciętymi gałązkami, służącego dawnym bartnikom jako prymitywna drabina do podbierania miodu z leśnych barci. Jej wizerunek znajduje się w herbie miasta. Na przestrzeni dziejów miejskie miano przybierało różne formy. Pierwsze źródła z roku 1420 wspominają Ostrowo, akt lokacyjny podaje Ostrowya, potem były: Ostrowa, Ostrowia, Ostrów, Ostrów Łomżyński (w czasie zaborów), a w okresie międzywojennym Ostrów Mazowiecki i Ostrowia Mazowiecka. Obecna nazwa Ostrów Mazowiecka została ostatecznie zatwierdzona przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w grudniu 1926, w formie zaproponowanej przez wybitnego językoznawcę prof. Kazimierza Nitscha. Zacznijmy jednak nasz spacer przez dzieje od początku.
Osadnictwo w rejonie Ostrowi zaczęło się stosunkowo późno. Brak dużej rzeki będącej naturalnym szlakiem komunikacyjnym, a także najazdy Jaćwingów, Prusów i Litwinów nie zachęcał do osiedlania się w tej części Mazowsza. Niemniej jednak istniała tutaj wczesnośredniowieczna osada, której ślady w postaci cmentarzyska (Żale) przetrwały do końca XIX wieku. Po unii z Litwą w Krewie (1385r.) nastał okres pokoju i rozwoju tych ziem. Wówczas to książę mazowiecki Janusz I Trojdenowicz („Starszy”) przekształcił leśną osadę w wieś czynszową na prawie chełmińskim. Wkrótce powstał tutaj książęcy dwór (tereny obecnego ogródka jordanowskiego) oraz parafia pw. św. Jadwigi Śląskiej, odbywały się też sądy książęce. Następca Janusza książę Bolesław IV podniósł wkrótce (20 marca 1434r.) Ostrów do rangi miasta. Pierwszym jej wójtem zostaje sędzia sądu książęcego Marcin Mieszek. Znaczną część mieszkańców (oprócz kmieci i puszczańskich osadników) stanowiło liczne w tych stronach drobne rycerstwo. Leżące na przecięciu ważnych szlaków handlowych, nowe miasto rozwijało się bardzo dynamicznie. Od roku 1461 miało własną szkołę parafialną. Na początku XVI wieku Ostrów liczyła już z górą 1,5 tys. ludności i około 230 domów. Prawdziwy rozkwit nastąpił po roku 1514, kiedy księżna Anna Mazowiecka nadała Ostrowi prawo odbywania czterech rocznych jarmarków i ustanowiła dzień targowy, oraz po włączeniu w roku 1526 całego Księstwa Mazowieckiego do Korony. Ostrów była już wtedy stolicą powiatu w Ziemi Nurskiej i jednym z większych miast na Mazowszu (ok. 3 tys. mieszkańców i 443 domy). Ostatni z Jagiellonów na polskim tronie, król Zygmunt August wybudował tutaj okazały dwór, a ostrowskie probostwo nadał swojemu sekretarzowi, wybitnemu humaniście, księdzu Andrzejowi Patrycemu Nideckiemu. Z jego inicjatywy w Ostrowi powstało wówczas (1566r.) Bractwo Literackie utrzymujące szkołę parafialną, przytułek – szpital oraz kasę pożyczkową. Wiek XVII położył kres rozwojowi miasta rozkwitłego w ostępach Puszczy Białej. Po szwedzkim „potopie” liczyło ono zaledwie 450 mieszkańców i nigdy już nie osiągnęło dawnego znaczenia. Nie na wiele zdały się kolejne królewskie przywileje z lat: 1670, 1677, 1706 i 1766 czy powstała podczas obrad Sejmu Czteroletniego „Ordynacja dla Miasteczka JKM Ostrowia”.
Rozbiory Polski sprowadziły Ostrów do roli podrzędnego miasteczka w Prusach. Zanim to nastąpiło, jej mieszkańcy zdążyli jeszcze wziąć udział w kościuszkowskiej Insurekcji. 3 lutego 1808 roku miasto było świadkiem i miejscem bitwy między wojskami francuskimi i rosyjskimi. Z okresu napoleońskiego w Ostrowi zachowała się legenda o kwaterowaniu tu Napoleona przed wyprawą na Moskwę. Dom u zbiegu ulic Jagiellońskiej i 3 Maja, w którym miał podobno nocować cesarz Francuzów, został rozebrany pod koniec lat 60-tych XX wieku. Powstanie listopadowe ominęło Ostrów, ale już w roku 1863 jej mieszkańcy wzięli liczny i aktywny udział między innymi w bitwach pod Stokiem, Nagoszewem, Kietlanką, Łączką czy 30 kwietnia w potyczce w okolicach dzisiejszego ogródka jordanowskiego. Podczas powstania styczniowego w ostrowskiej wikarówce mieścił się powstańczy szpital. Okres ten, a zwłaszcza popowstaniowe represje przypominają dziś dwa krzyże ustawione w miejscach straceń oraz mogiły na cmentarzu parafialnym. Reakcją na liczny udział mieszkańców w zrywie niepodległościowym, było ulokowanie przez władze carskie w Ostrowi dwóch pułków piechoty i jednostki artylerii. Klęski militarne nie zahamowały jednak rozwoju miasta i aktywności jego mieszkańców. Jeszcze w roku 1834 powstała tutaj pierwsza apteka, a w dwa lata później zabłysły pierwsze uliczne latarnie olejowe. Od 1866 Ostrów ponownie staje się stolicą powiatu, w roku 1893 otwarto linię kolejową. Pod koniec XIX wieku Ostrów liczy już niemal 10,5 tys. mieszkańców. Jest to również okres rozwoju aktywności obywatelskiej i patriotycznej. Powstają wówczas: Towarzystwo Ostrowskiej Straży Ogniowej, Ostrowskie Towarzystwo Dobroczynności, Ostrowskie Towarzystwo Oszczędnościowo-Pożyczkowe, a w roku 1909 polskie progimnazjum męskie i szkoła żeńska. Podczas pierwszej wojny światowej w zajętych przez Niemców dawnych rosyjskich koszarach utworzono Kurs Aspirantów Oficerskich Polskiej Siły Zbrojnej – zalążek późniejszej Szkoły Podchorążych Piechoty. Jej elewi dowodzeni przez Mariana Kukiela i Stefana Roweckiego („Grota”) wraz z członkami Polskiej Organizacji Wojskowej i ostrowskimi strażakami rozbrajali 11 listopada 1918 roku na ostrowskich ulicach niemieckich żołnierzy. Niedługa była jednak radość z odzyskanej niepodległości. Już w pierwszych dniach sierpnia 1920 roku na przedpolach miasta rozgorzała walka z prącymi na Warszawę oddziałami Armii Czerwonej. Polegli polscy żołnierze oraz ofiary bolszewickiego terroru spoczywają na cmentarzu parafialnym.
W roku 1931 Ostrów zamieszkiwało już niemal 18 tys. mieszkańców. Miasto miało własną elektrownię i zalążki przemysłu, między innymi: nasycalnię podkładów kolejowych, 2 cegielnie, 4 cementownie, 7 młynów. Powstają nowe, okazałe gmachy: ratusza, gimnazjum, banku. Splendoru miastu dodaje wojsko – 18 Pułk Artylerii Lekkiej oraz, przeniesiona po 1926 roku z Warszawy Szkoła Podchorążych Piechoty. Druga wojna światowa po raz kolejny obraca w zgliszcza dorobek wielu pokoleń ostrowian. 8 września miasto zajmują niemieckie oddziały, wkrótce rozpoczynają się pierwsze represje (11 listopada egzekucja ok. 500 ostrowskich Żydów). Grozę budzą niemieckie katownie: siedziba gestapo w dawnym browarze i „Czerwoniak” przy ulicy Pocztowej. Ostrów nie pozostaje bezczynna i bezbronna. Już wczesną jesienią 1939r. powstają pierwsze zawiązki konspiracji: Organizacja Wojskowa „Wilki”, wkrótce potem struktury ZWZ-AK. Ostrów jest siedzibą obwodu Armii Krajowej „Opocznik” liczącego latem 1943 ponad 2 tys. zaprzysiężonych żołnierzy. 25 maja tego roku przeprowadzają oni udany zamach na ostrowskiego starostę Reinhardta Ekerta. W odwecie Niemcy mordują ok. 140 zakładników. Gdy 28 sierpnia 1944 roku do Ostrowi wkraczają oddziały 48 armii radzieckiej, miasto jest zniszczone w 60% i liczy zaledwie ok. 10 tys. mieszkańców.
Pierwsze lata powojenne, to kolejny w dziejach Ostrowi, okres podnoszenia jej z ruin i odbudowy miejskiej substancji. W latach 60-tych powstają tutaj zakłady ZURAD i BUMAR oraz nowy budynek szpitala, a w następnym dziesięcioleciu fabryka mebli oraz mleczarnia. Po transformacji ustrojowej w Ostrowi nie likwiduje się zakładów pracy, a wręcz przeciwnie, przybywa nowych, między innymi ALPLA, Krüger, NP Pharma, Schneider, Rolstal, liczne firmy transportowe i spedycyjne, a także obwodnica wybudowana przy pomocy Banku Światowego. Miasto wkracza w XXI wiek, nawiązuje kontakty zagraniczne, otwiera filię wyższej uczelni, opracowuje i wdraża wieloletni plan rozwoju społeczno-gospodarczego.
Autor: Andrzej Mierzwiński